РГУ "Государственный национальный природный парк "Кокшетау"

Ұлттық парк аумағында және шекарасында мемлекет қорғауына алынған  археологиялық, тарихи, сәулет, монументальды өнер ескерткіштері бар. Сырымбет ауылында ХІХ ғасырдың ағаш сәулеті ескерткіші ретінде ұлы жерлесіміз Шоқан Уәлиханов отбасының қонысы салынды. Осындай кешен XVII – XYIII ғасырлардағы ер жүрек батырлар Қарасай мен Ағынтайға арналып салынды.

Археологиялық объектілерге анағұрлым бай өлке (тұрақтар, қорғандар, қалашықтар) – Ешім, Шағалалы, Аққан-Бұрлық өзендерінің ауданы. Шағалалы өзенінде Кеңөткел ауылы ерекшеленеді, алаңы 2500 шаршы м, ежелгі тұрғындар дәуірін ұсынатын артефактар кездеседі. Алаңы 15 га энеолит дәуірінің қайталанбас ескерткіші Ботай шатқалындағы Иман-Бұрлық өзенінің жағалауында орналасқан. Оның  мәдениетінде  6000 зат табылған, ол өз кезегінде 5,5 мың жыл бұрын осы жерде ежелгі адамның жабайы жылқыны үй жануарына айналдырды деген болжам жасауға мүмкінік береді.

Ботай мәдениеті

Ботайлықтардың баспанасы

Ежелгі жердің өзінің терең тарихи-мәдени тамыры бар. Ботай мәдениетін зерттеу 1980 жылдан бастап Солтүстік Қазақстан университеті экспедициясымен профессор В.Ф.Зайберттің жетекшілігімен жүргізілуде,  өлкенің ежелгі және орта ғасырдағы тарихын зерттеу мақсатында археологиялық қазбаларды жүргізу мақсатымен өтуде. Осы уақыт ішінде 2000 астам археология объектілері ашылып зерттелінді: қоныстар, тұрақтар,  тас, қола және темір дәуірлерінің қазбалары. Археологиялық экспедиция қорлары 400 000 астам тастан, балшықтан, металдан, сүйектен жасалынған заттарды құрайды.

Виктор Федорович Зайберт – Көкшетау университетінің профессоры, Солтүстік Қазақстан экспедициясы басшысы, тарих ғылымдарының докторы, археология профессоры, ҚР Әлеуметтік ғылымдар академиясының корреспондент мүшесі, Германия археологиялық институтының корреспондент мүшесі. Зерттеудің негізгі объектісі  Ешім, Красный Яр, Иман Бұрлық өзендерінің (б.э.д. 7-4 мың жылдықтағы Атбасар мәдениеті) алқаптарындағы тас дәуірінің тұрақтары, энеолит (б.э.д. 4-3 мың жылдықтар), Ботай, Красный Яр, Кеңөткел мекендері.

Зерттеудің тарихи маңыздылығы Қазақстан планетада жылқыны үй малына айналдырған басты орталық болып табылуы. Ботай – Еуразияның ежелгі ат өсірушілерінің әлемдегі қайталанбас қонысы. Төменде В.Ф.Зайберттің Ботай мәдениеті туралы сипаттамасы келтірілген.

Алаңы 15 га Ботай қонысы Иман Бұрлық өзенінің оң жақ жағалауындағы алаңқайды алып жатыр. Беткейінде көптеген баспаналардың ойпаты көрінеді. Ескерткіште 10 мың шаршы метр ашылды, 100 баспана зерттелінді, 300 мыңнан астам артефакттар және көптеген сүйектер анықталды, оның ішінде 99,9% жылқылардікі болып табылады. Баспана қоныстың барлық аумағы бойымен орналасқан. Ботай қонысында шаруашылық құрылыстары, ошақтар, қазан шұңқырлар, сүйектер, құралдар табылды, себебі бұл жердегі суға жақын орналасқан жерде теріні өңдеу жүргізілген. Баспана негізінен қоныстың ортасында орналасқан.

Ботайдағы зерттеу және ұқсас ескерткіштерді (Красный Яр, Рощинское, Сергеевка)  ашу жаңа мәдениет (Ботай мәдениеті) табылғанын көрсетті. Ботайдағы адамдар үлкен қоныстармен тұрған, әр түрлі шаруашылықтарды жүргізген. Шаруашылық жүйенің бастысы ат өсіру, бұдан басқа, олар аң атумен, балық аулаумен айналысқан,  сүйекті, ағашты, тасты өңдеген, күйіктас дайындаған, оларға доңғалақ таныс болуы мүмкін.

Ат өсіру неолит дәуірінде пайда болған, бұл кезеңде балық және аң аулау кәсіптері отырықшылық өмір салтына айнала бастады, адамдар бірге еңбектене бастады. Бірінші кезең —  осы мерзімге тән жылқыны қолға үйрету. Уақыт өте келе адамдар жылқыны өсіруді үйренді. Бұл жылқыны үй малына айналдырудың екінші кезеңі болды. Б.э.д. 4-3 жылдықтарда дала климаты ылғалды және өсімдіктерге анағұрлым бай болды. Палеонтологтардың кейбір деректеріне және топырақ зерттеуіне сәйкес шөп биіктігі 2 м дейін жетті. Сол уақытта бұл жерде миллиондаған жылқылар мекен етті. Жылқылардың көбі жабайы болғаны анық.

Энеолит кезеңінде  жаңа мәдени шаруашылық түрі қалыптасты, ол мыңдаған жылдар бойы өзінің түрленуімен сақталды. Ат өсірушілердің аумағы келесі ландшафт түрлерін қосты: орманды дала, шоқылар, жазықтар және далалар. Ат өсірушілердің тіршілікке қабілеттілігі негізінен белгілі күнтізбелік цикл уақытында шаруашылық қызметті ұйымдастыруға байланысты болды. Күз бен қыс мезгілдерінде тұрғындар басты қоныста (Ботай типтес) жиналады.  Көктем мен жазда адамдардың ¾ оңтүстікке құмды топыраққа көшкен, ол жерде басқа климаттың әсерінен өсімдіктер өсіп отырған. Олар ол жерде уақытша баспаналар салған, аң және балық аулаған, терімшілікпен айналысқан, қысқа дайындалған. Сол кезеңде этникааралық байланыстар орнатылған. Тұрғындар бір-бірінен 150-200 км аралықта орналасқан, себебі әр тұрғынға өзінің кеңістігі қажет болған, ол кеңістікте олар өз табындарын еркін жая алады.

Орталық Азия мен Солтүстік Қазақстан аймақтары мәдени-тарихи үрдістердің жиі болып отырған аумағы екені дәлелденген. Дала, экожүйе ретінде, тұрғындардың рухани мәдениетінің өзіндік даму заңдылықтарын кейінгі тас дәуірінен орта ғасырға дейін анықтады. Дала дақылдарының динамизі айтарлықтай деңгейде ерте ат өсірудің болуымен анықталады. Ботай мәдениетін зерттеу тарихи сипаттағы бірнеше сұрақтарды әзірлеуге кірісуге мүмкіндік берді. Еуразия далаларында тас дәуірінің соңына қарай дала цивилизациясы қалыптаса бастады, оның белгілері арнайы мәдени-шаруашылық типті өндіру болып табылады, ол шаруашылық қызметтің тұрақты жыл сайынғы күнтізбелік циклын және демографиялық өсуін қамтамасыз етті. Осы заңдылықтар  дала цивилизациясы дамуының тарихи перспективасын анықтады. Зерттеу «көшпенді» терминін алып тастауға мүмкіндік берді, ол әлемдік әдебиеттерде дала мәдениетінің бейнесі ретінде жиі пайдаланылды. Далаға жаңа коммуникация жүйесі – жылқы мен доңғалақ келді. Қазақ даласы Монғолиядан Волгаға және Сырдарияға дейін әскери-саяси тарихқа белсенді араласты. 10-14 ғасырларда Еуразияның дала аймағында өмірдің мәдени-тарихи дәстүрлердің үздік мыңжылдықтарын сақтаған бірыңғай Қазақ халқы қаланады. Б.э. 1 мыңжылдықтағы Қазақстан тарихы көптеген аспектілерде әлі зерттелмеген. Бүгінгі күнде бұл археологтар, тарихшылар және этнологтар үшін басты міндет болып табылады. Ботай ескерткіші ЮНЕСКО қорғауына алынған. Ботай мәдениеті Еуразияның далалы және орманды дала белдеулерінің ежелгі тарихиның түпкілікті мәселелерін әзірлеу үшін әлемдік маңызы бар деп танылған.

Ақан сері ауылы

Ақан сері есімі Қазақстанның барлық бұрыштарында белгілі және сыйлы. Барлық жерде оның әндерін шырқайды. Оның өлеңдерінің әсемділігіне, әуезділігіне, образдылығына таң қалмасқа болмайды. Қазақстан даласында бір ғасырдан аса Ақан сері өлеңдері айтылуда. Жаңа ұрпақтар өсіп, уақыт пен адам өзгерсе де халық ешқашан да Ақан өлеңдерін сүйіп тыңдауды қоймайды.

1993 жылы Қазақстан Республикасының қоғамы даланың ұлы жыршысы Ақан серінің туғанына 150 жылдығын атап өтті.

Ақан сері Үлкен Қоскөл көлінің жағасында өмір сүрді. Бұл жерде Айыртау ауданының Кеңащы ауылы орналасқан. Кеңащы командалық-әкімшілік жүйесі үстемдік жүргізген жылдары құлдырау бастады. Кен басқарудың (РУ-5) қорғаныс қажеттілігіне қарай Қоскөл көліне уран шахтасының суы құйылды. Радиоактивті жұқтырылуға орай көлдің жанында тұру қауіпті болды. Жүз үйі бар ауылдан жиырма ғана үй қалды. Енді кішкене күткенде Айыртау жерінде тағы бір елді-мекен пунктіге қысқарушы еді. Алайда Қазақстан тәуелсіз мемлекетке айналды. Халықтың ертеңгі күні, туған өлкесі туралы ойлануға, атақты адамдардың жасаған қызметтерін бағалауға, өз халқының тарихын қалпына келтіруді бастады.

Ақан серінің 150 жылдың мерейтойына дайындалу барысында Үкімет қаулысына сай, Қоскөл көлінің жағасындағы ескі ауылды қалдыруға (жабуға) және Қаратал шатқалының көркем жерінде Ақан сері атындағы жаңа ауыл салуға шешті. Осылайша, Айыртау ауданы Қаратал шатқалында жаңа қоныс тұрғызылды, бұл – Ақан сері ауылы. Оны бұрынғы Көкшетау облысы салды деуге болады. Қысқа мерзім ішінде  65 коттедж салынды, ол жерге мал өсірушілер, механизаторлар және басқа саланың жұмысшылары келіп қоныстанды. Мәдениет үйі, мектеп, жүзу бассейні бар балалар бақшасы, кітапхана мен дүкен бар. Жолдары асфальтпен төселген, аула көшелерінде жасыл шөп пен гүлдер егілген. Ауылға жақын жердегі құдық қалпына келтірілді, ол жерден Ақан сері өзінің сүйікті тұлпары Құлагерді суарған. Ақан серінің скульпторлық композициясы да бар. Композиция белгілі скульптор Төлеген Досмағамбетовтың жобасы бойынша салынған.

Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының вице-президенті Ж.Әбділдин 1993 жылы Ақан серінің туғанына 150 жылдыққа арналған Көкшетау қ. ғылыми-практикалық конференцияда: «Ақан сері – шындығында ұлы. Орыс музыкасын Чайковский, Глинка, Рахманиновасыз, неміс музыкасын Моцарт, Бетховен, Шубертсіз, ал біздің қазақ мәдениетін, қазақ музыкасын, поэзиясын ұлы Ақан серісіз елестету мүмкін емес. Мен Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай секілді ұлы қазақ даласының музыканттары неліктен
Көкшетау жерінде туды деп ойланамын. Тіпті кейде көркем өнерпаз, ән-музыка мәдениетінен басқа Көкшетау жерінің өзіндік ерекшелігі, климаты үлкен әсер етуі мүмкін деп ойлаймын. Сол себептен бұл дауыстың ерекше болуына, сұлулық пен тазалықтың ерекше сезіміне бөлетеді».

Қарасай және Ағынтай батырлардың мемориалдық кешені

Мемориалдық кешен

1999 жылдың қазан айында «Көкшетау» МҰТП аймақтық бөлімшесінің Арықбалық аумағында тарихи оқиға болып өтті. Ұлы зерттеуші Шоқан Уәлиханов, суырып салма ақындар Орынбай, Ақан сері, Үкілі Ыбырай жерінде Шапырашты Қарасай мен Арғын Ағынтай батырларға арналған мемориалды кешен ашылды, бұл жылды Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы деп жариялады. Біздің ұрпақтарымыз жоңғарларға қарсы соғыста Қарасай және Ағынтай батырлардың жасаған ерліктерін білмей келгені анық. Ұзақ уақыт бойы шынайы тарихты білмей келді.

Жоңғар шапқыншылығы қазақ жерінде төрт жүз жыл бойы соғыс жүргізген. XVII ғасырда Есім хан бастаған қазақтар жоңғарларға қарсы жойқын соғысты бастады. Хан жасағын он сегіз жастағы Қарасай бастады, Арғын Ағынтай оның сенімді адал досы болған. Алтынайдың ұлы Қарасай батыр 1598 жылы туған, руы Шапырашты (Оңтүстік Қазақстан). Оның досы Ағынтай Арғын руынан (Солтүстік Қазақстан) 1599 жылы туған. 1999 жылдың 15 қазанында Айыртауские зори газетінде Темірбай Қабылмәжитовтың «Жауынгер батырлар» атты мақаласы жарияланды. Ол қазақтарды жоңғар шапқыншылығынан босатқан бұл екі батырдың достығын келесідей баяндайды: «Бұл екі батырлар Қазақстанның екі түрлі өлкесінен болса да, оларды байланыстырған келесілер: достық, жолдастық, ерік-жігер, ерлік. Айырылмас батырлар қырық сегіз жыл ішінде екі жүзден астам қанды соғыстарға қатысты, 65 жастарында соғысты аяқтады. Батырлар және халық арасында Қарасайдың қол күші мен Ағынтай жұдырығының соқыссы туралы аңыздар болған. Кезекті бір соғыста Есім ханның жалғыз мұрагер ұлы Жәңгір тұтқынға түсіп қалады. Тұтқыннан босату үшін жау ордасына Қарасай мен Ағынтай батырлар аттанады. Кешке жақын қажетті орынға жетіп, әскери киім-кешектерін шешіп аспанда айдың шығуын күтеді. Сол уақытта өзенге аттылы адам келеді, оны ұстап алып Жәңгірдің қайда орналасқанын сұрай бастайды. Қару-жарақтарын тығып қойып олар ауылға аттанады, арнайы күзет қойылған киіз үйді табады. Сол мезетте төбелесу басталып кетеді. Күзетіп тұрған он адамды жайратқан олар Есім ханның мұрагері Жәңгір ханды босатып алады. 1670 жылы Қарасай батыр өзінің отбасы және туыстарымен Айыртау ауданына Сарыарқа жеріне соғыстағы жолдасы Ағынтай батырға көшіп барады. Бұл жерде бір жыл тұрып 1671 жылы 73 жасында қайтыс болады. Бір жылдан кейін Ағынтай батыр да дүниеден өтті. Екі батырдың екеуі де бір зиратта, Құлшынбайтөбе шоқысында жерленген. Екі батырдың мазары тау, көл және өзендермен қоршалған».

Биік төбеден Айыртау даласының керемет сұлулығының көрінісі ашылады. Тұрғызылған кесене Қазақстанның барлық халықтарының бірлік және достық символы болып табылады. Кешеннің жобасы сәулетші Сәдуақас Ағытаевпен әзірленген. Құрылыс жетекшілігін Қазбек Абитаев жүзеге асырған. Екі он алты метрлі күмбез (Қарасай батыр мен Ағынтай батырдың кесенесі) және он екі метрлі мешіт – кешеннің негізгі құрылысы. Қарасай батыр кесенесінің артқы жағында гранитті тақта орнатылған. Бұл жерде оның егіз ұлдары жерленген. Кешенді тұрғызу үшін Свердловская облысының Ревда қаласында италиялық технология бойынша жасалған, қызыл Кремль кірпіші деп аталатын кірпіш пайдаланылды. Ол жобаға сай арнайы тапсырыс бойынша дайындалған. Күмбез жиынтығы өте биік, бас жағынан басқа толық кірпіштелген. Құрылыс сейсмикалық ерекшелікті және дала желінің әсерін ескере отырып орындалған, бірақ бұл жерлерде жер сілкінуі болмайды. Екі кесененің ішкі диаметрі 9,5 метрге дейін. Ортасында Қарасай мен Ағынтай батырлардың гранитті монументі орнатылған. Әрлендіру үшін табиғи гранитті алмастыратын импорт материалдары пайдаланылды. Едені Алматы қаласында дайындалған қырлы бөрене тақтасынан жасалған. Кешен қызыл кірпіштен жасалған қоршаумен қоршалған. Күмбез айналасында тағы бірнеше жауынгерлер қабірлері орналасқан. Бұл зираттар ернеулермен жиектелген және гранит үгінділерімен толтырылған. Арқа қоршауының диаметрі 32 метр. Кешен айналасының аумағына шым төселген. Прожекторлар мен шамдар орнатылған. Кіре беріс арка, есіктер алтындалған. Кешенге апаратын жол асфальтталынған. Қызыл кірпішпен тікұшақ алаңының шеңбері белгіленген. Бәйге өткізуге арналған орындар орнатылған. Жақын маңда  қонақтарға арналған тұрғын үй салынған. Мемориалды тақтаның ішінде «Бұл жерде ұлы қазақ батырлары Алтынайұлы Қарасай (1598-1671) және Арғын Ағынтай (1672-1699)  жерленген. XVII ғасырда  Қарасай батыр 73 жылының 49 жылын өзінің досы Ағынтаймен соғыста өткізген. Кешен құрылысына «Көкшетау» МҰТП Арықбалық АБ қатысты» деп жазылған.

Айғаным қонысы

Айғаным қонысы

Бұл тарауды баяндаудың негіздемелері Сәбит Мұқановтың «Аққан жұлдыз» романы,  Естай Мырзахметовтың «Ертегі өлкесі менің Көкшетауым» кітабынан филолог ғалым Жағыпар Мусиннің «Айғаным» әңгімесі және тілші Жұмабай Есекеевтің «Айғаным ханша және оның Сырымбеттегі мекен-жайы» атты әңгімесі (Солтүстік Қазақстан газеті, 22 сәуір 1988 жыл).

Аңыздарға сүйенетін болсақ Абылай ханның он бес әйелінен он үш ұл және қырық қызы болған. Әйелі Сайман, қарақалпақ бегі Сағындықтың қызы, одан төрт ұл туады – Есім, Әділ, Шыңғыс және Уәли. Абылай хан 1781 жылы қайтыс болды. Абылай ханнан кейін хандыққа Сайманның ұлы Уәли мен қалмақ әйелден туған Қасым таласады. Көптеген таластардан кейін Уәли хан ретінде және Қара шаңырақтың иесі ретінде жарияланады. Бірақ, ата-бабасының билік символын қабылдай отырып ол Абылай иелігінің бірталай бөлігін жоғалтып алды. Уәлидің қол астында халықтың ондық үлесі ғана қалды. Дегенмен де Омбы губернаторы оны хан ретінде танып, онымен байланысты үнемі қолдап отырды. Уәлидің төрт әйелінің ішінде ең сүйіктісі әрі кішісі Айғаным болды.  Уәли елу жастан асқанда Айғаным оған әйел болды. Олардың үйленуін Сәбит Мұқанов «Аққан жұлдыз» кітабында келесідей баяндайды:

Уәли Қара шаңырақ билігін қабылдағаннан кейін бұрынғыша әкесінің мекені Қызылағаш қонысында тұрып жатты. Бірде оған Есіл (Ешім өзені) жағалауындағы ауылдарға кейбір дау-таластарды шешу үшін баруға тура келеді. Осы Есіл өлкесінде Меккеге қажыға барып келген Мәлім қажы өмір сүрді, ол кезінде Абылай ханға бір қызын тұрмысқа берген. Мәлімнің ұлы, Сарғалдақ қажы үйінде, Уәли тоқтап Сарғалдақтың қызы сұлу Айғанымды көреді. Уәли өзінің сенімді адамын Сарғалдаққа жіберіп кіші қызын әйелдікке беруін сұрайды, елші Сарғалдақтың келісімін алып келеді. Бірақ, Айғаным ше. Оның келісімі қажет болған жоқ. Қалыңдықтың үндемеуі оның келіскені деп саналды. Сонда Айғаным қайтті? Өзінің жақын адамдары арқылы болашақ жарына оны Көкшетауға жақын жерге, оның үш әйелі және көп балаларымен көршілес отырғызбауды сұрады. «Егер Уәли мені әйелі ретінде көргісі келсе, — дейді Айғаным, — хандық орданы Есілге жақын көшірсін». Шынайы ғашық болған хан жас қалыңдықтың барлық шартын қабылдайды. Үйлену тойынан кейін ол бәйбішелерін бұрынғы орында қалдырып, өзі Айғаным айтқандай Есілге (Ешім) жақын жерде Сырымбет тауының етегіне көшеді. Бұл оқиға 1805 жылы Уәлиге алпыс жас толғанда болып өтті. 1821 жылы Уәли қайтыс болды. Уәлидің қайтыс болуы, Айғанымның жесірлігі мен хандық билікке таласы Сібір генерал-губернаторы жасырын кеңесші М.М.Сперанскийдің тағайындалуымен сәйкес келді. «Сібір қырғыздары туралы жарғы» әзірленіп ол өз күшіне 1822 жылы енді. Хандық билігі ыдыраған Орта жүз қазақтарының аумағы ендігі келесі округтарға бөлінді – Құсмұрын, Көкшетау, Ақмола, Баянауыл, Қарқаралы, Көкпекті. Округтер өз кезегінде кіші сұлтан болыстықтарынан тұрды. Губернатор кезінде кеңесші лауазымына білімді және сыйлы қазақтар алынып отырды. Бастапқыда әке мұрагері болып Ғұбайдолла Уәлиханов тағайындалып, кейін ол хан ретінде жарияланады. Хандық билік ыдырағанда, ол кіші сұлтан болып қалды. Бірақ, ресей патшалығы билігінің саясатымен келіспегендіктен ол Сібірге айдалды. Айғаным мен Уәлидің ұлы Шыңғыс өскенше, барлық билікті Айғаным өз қолына алады.

Айғаным 1783 жылы туған. Өзінің оқымысты әкесі Сарғалдақтың арқасында бала жасынан бастап араб, парсы, шағатай тілдерін үйренген, шығыс өлкесінің тарихы мен философиясын білген, сол кездің өзінде білімді қазақ қыздарының бірі болған. Сұлу әрі ақылды қыз, Уәлидің әйелі болғаннан кейін, оның мемлекетті басқару, ішкі және сыртқы саясат сұрақтарына араласа бастайды, ұрпақтарын тәрбиелеуге қатысады. Айғаным ханым Сырымбетте тұрып Уәлиге жеті ұл туады: Мәтке (Әбілмәмбет), Әбен (Абылай), Шегене (Шепе), Шыңғыс, Қанғожа, Солтық және Әлжан. Қазіргі уақытта олардың бірталай ұрпағы өмір сүруде. 1821 жылы Уәли қайтыс болып Айғаным сол елдің басқарушысы болып қалады. Бұл хандық құлдыраған уақыт болатын. Айғаным Ресей ішкі саясатының Азия департаментімен және Петербордың Сібір комитетімен тығыз байланыста болады. Мемлекеттік басқару ісінде Айғаным көреген саясаткер болды. Ол барлық білімді орыс тілінде алу керектігін, сол себепті оны барлық жерде оқу қажеттігін түсінеді. Ол қазақтардың мал шаруашылығын дамытып және егін шаруашылығымен айланысқан жайдайда ғана баитындығын, сонымен қоса отырықшы өмірдің артықшылықтарын түсінеді. Ұзамай орыс инженерлерінің архитектуралық жобасы бойынша өзінің қыстауын салады. Жоба жергілікті жағдай мен материалдарды ескерді. Сырымбет тауларының екі беткейінің арасындағы сайда он бөлмеден артық жайлы үй салынды. Қарағай ағашынан салынған үй.  Үлкен отау үйдің екі жағынан да сарай, қоймалар, мал қорасы орналасқан. Үлкен үйдің алаңқайында мешіт мен медресе мектеп салынған. Медресе мектепте дін оқуынан басқа, жаратылыстану, орыс тілі және басқа да ғылымдар үйретілген. Айғаным өнер мен ғылым саласындағы білімге ерекше мән берген. Ол  Солтүстік Қазақстан жерінде геодезиялық және инженерлік жұмыстарды өткізген орыс ғалымдарына үнемі көмектесіп отырған. Ол туралы А.А.Сотников, А.К.Гайне, П.П.Семенов Тян-Шанский, Ф.И.Усов жазған. Ханымның тұрақты қонақтары ақындар, әншілер, сырнайшылар болған. Орынбай, Арыстанбай, Шөже және Жанақ сыйлы қонақтары болған. Зерттеушілер «Қозы көрпеш және Баян сұлу» жырын Шоқан Уәлиханов алты жасында Жанақ ақыннан жазып алды дегенді дәлелдейді. Айғанымның өзі де өлеңдер шығарған. Айғаным ханым өзінің сарбаздарымен бірге жауларына қарсы соғыспаған, өзінің ақылдылығымен және еппен басқаруы сақ және массагет жерлерінде дүниеге келген  ұлы Тұмар апа пен Заринаға тең келген.

1993 жылы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен Айғаным қонысы толықтай қалпына келтірілген. Кейін қайта салынды. Сырымбеттегі қонысқа Шоқан Уәлихановтың тарихи-этнографиялық мұражайы көшірілді. Тарихи маңызы бар факті ретінде Айғаным қонысына үш президенттің баруы болып табылады: Қазақстан Республикасы – Нұрсұлтан Назарбаев, Өзбекстан – Ислам Каримов және Қырғызстан – Асқар Ақаев. Мұражай кешенінде 8400 экспонат бар, оны жыл сайын 1000 астам адам көруге барады. Мұражай кешеніне келушілердің ішінде ТМД елдерінен келетін қонақтардан басқа Түркия, Вьетнам, Америка, Қытай, Германия мемлекеттерінен де бар.

Орман күзетшісінің қонысы (Зеренді филиалы)

Орман күзетшісінің қонысы, 1898 ж.

Орман күзетшісінің қонысы 1898 жылы алғашқы орман орналастырғаннан кейінгі уақытта Көкшетау бұйрығымен  әскери жұмысшылардың типтік жобасы бойынша салынған. Қазақстанның қазіргі аумағында осындай қоныстардың саны 40 жуық болған, қазіргі уақытта екеуі сақталған Қарқаралы ұлттық паркінде және  «Көкшетау» МҰТП РММ Зеренді филиалының аумағында. Орманшылық қоныстары 1882 жылдан кейін Жер және мемлекеттік мүлік министрлігімен ұйымдастырылған қазынашылық орманшылықтарда болған. Қоныспен бірге қызметшілерге арналған үй, атқора, құдық және жертөле болған. Қоныстардың жанында кішігірім дендробақтар орналасқан, орман күзетіне арналған бір немесе екі үй салынған. Осындай типті қоныстар 1914 жылға дейін (бірінші дүниежүзілік соғыс басталғанға дейін)  Ресей испериясының аумағында барлық қазынашылық орманшылықтарда тұрғызылған. Біздегі ақпараттарға сәйкес Ресей Федерациясында осындай қоныстар Краснояр өлкесі мен Амурская облысында сақталған, осы тәрізді қоныстар жайлы басқа да мәліметтер бізде жоқ.